Apparaten worden steeds zuiniger, beleidsmakers zijn daar blij mee. Maar is dat wel terecht, gaan we zo de goede kant op? Of houden we onszelf voor de gek? Volgens het IEA (Internationaal Energie Agentschap) moet meer dan 50% van de beperking van CO2-uitstoot die nodig is om de internationale klimaatdoelen van 2030 te halen van energiebesparing komen. Met die besparing door verbeterde efficiëntie is de (Europese) politiek nu al een hele tijd bezig, maar het totale energiegebruik van de Europese huishoudens is tussen 1990 en nu alleen maar verder gestegen.

Ook OliNo besteedt veel aandacht aan energie-efficiëntie en doet onderzoek naar zuinigere apparaten. Elders werkt men aan top-10 websites waarop meestal voor verschillende grootte-categorieën (type personenauto, of schermdiameter van televisies) de zuinigste modellen op een rijtje worden gezet. Maar in die categorieën zit ‘m juist een van de redenen waarom ondanks alle inspanningen van de afgelopen decennia het totale energiegebruik van consumenten maar blijft stijgen.

Apparaten worden wel zuiniger, maar bevolkingsgroei, de trend naar kleinere (lees: meer) huishoudens, een explosieve groei in het aantal apparaten dat de gemiddelde consument bezit en last-but-not-least het steeds groter en luxer worden van veel van die apparaten leiden toch tot een toename van het stroomverbruik. Het is niet onomstreden, maar sommige wetenschappers beargumenteren dat zelfs het feit dat een zuiniger apparaat goedkoper in het gebruik is uiteindelijk leidt tot meer gebruik en meer apparaten.

Een jaar geleden hield de Eceee, de Europese raad voor een energie-efficiënte economie, een congres over deze problematiek, getiteld ‘Is efficient sufficient?’ Het probleem volgens de Eceee is dat zelfs de meest succesvolle voorbeelden van energiebeleid, zoals dat om koelkasten zuiniger te maken, hooguit leiden tot een stabilisatie van het energiegebruik van dat type apparaten. Nog nooit hadden zoveel mensen een tweede koelkast als nu, en nog nooit waren ze gemiddeld zo groot. Waarom zou je je voormalige eerste koelkast ook wegdoen, als je nieuwe exemplaar toch nauwelijks stroom verbruikt en dus voor weinig meerkosten zorgt? Stabilisatie dus, terwijl het IPCC er zoals bekend vanuit gaat dat minimaal een hele flinke reductie van het energiegebruik nodig is om al te groot onheil af te wenden.

In veel andere gevallen (televisies bijvoorbeeld) kan het (Europese) beleid niet eens voorkomen dat het energiegebruik blijft stijgen. In elektronicazaken vertelt de ‘deskundige medewerker’ je met droge ogen dat je, als je bank meer dan twee meter van de televisie af staat, toch wel minstens een schermpje van zo’n 100 centimeter nodig hebt om een beetje genot te kunnen beleven aan een mooie film, of Den Haag Vandaag. Net voor de introductie van het energielabel voor televisies (volgende maand!) is het jaarlijkse elektriciteitsverbruik van televisie kijken in de EU 70 TWh (precies, terawattuur!). Naar verwachting zal dat stijgen naar 90 TWh in 2020. Inderdaad, ondanks het energielabel, de strenge eisen aan het stand-by-verbruik en de opkomst van de o zo zuinige led-lcd tv.

Het in verschillende milieunormen (o.a. EU energielabel, Energy Star) toegestane maximale stroomverbruik van televisies is gerelateerd aan het schermformaat: hoe groter de tv’s worden, hoe meer ze mogen gebruiken. Ter verduidelijking: een 42-inch breedbeeldtelevisie heeft een schermoppervlak van 48,6 dm2. (Bron: Television Sets (TVs): Recommendations for policy design, August 2011, Anette Michel, Eric Bush, Barbara Josephy; TIG (Topten International Group), Paris.)

Ondanks de sombere toon van bovenstaande zijn er heus wel oplossingen. Die vereisen creativiteit, durf en stevig aanpakken op Europees niveau. Deelnemers aan het Eceee-congres deden onder andere de volgende voorstellen:

• voor een bepaald product moet een absolute grens aan het maximale energiegebruik gaan gelden, een ‘sufficiency limit’, onafhankelijk van formaat en functies. Fabrikanten mogen dan best met een nog grotere tv of nog luxere dubbeldeurs ijsblokjesdispensers komen, als ze maar zorgen dat dat niet tot een hoger energiegebruik leidt. Eigenlijk net als bij het veelbesproken ‘gloeilampenverbod’: gloeilampen worden helemaal niet verboden, als iemand een gloeilamp uitvindt die binnen de toegestane zuinigheidsgrenzen valt mag hij zo een winkeltje openen. Technologie-neutrale wetgeving noemen ze dat: alleen het resultaat telt, op welke manier daar te komen mag de fabrikant zelf bedenken. Het ‘lampenbeleid’ is dan ook veel minder betuttelend dan wakkere kranten ons willen doen geloven.
• omdat het huidige beleid dat zich richt op apparaatcategorieën niet succesvol blijkt, zou er een limiet op het totaal toegestane elektriciteitsverbruik per huishouden kunnen komen. Staatsterreur? Communisme? In landen als Frankrijk en Italië is het heel normaal dat huishoudens een lager energietarief betalen als ze kiezen voor een aansluiting die minder stroom doorlaat. Tegelijk je oven en wasmachine aandoen kan dan bijvoorbeeld niet. Van zo’n systeem (beperking aan kVA) overgaan naar een systeem met een maximum jaarverbruik (beperking aan kWh) lijkt niet zo’n grote stap. De echte neoliberalen onder ons kunnen dan zelfs gaan fantaseren over een vrije kWh-rechten markt: Wie weinig overbodige luxe-apparatuur heeft kan geld verdienen aan z’n buurman met jacuzzi in de tuin.

Een typische televisie in de jaren vijftig…

…en een typische televisie in de jaren 2000. Let ook op het aantal kijkers per toestel

Uiteindelijk zou een wat meer gedurfde politieke koers kunnen leiden tot een ‘2000 Watt society’, een idee uit 1998 van de technische universiteit van Zürich. Volgens die visie zou elk individu in de westerse wereld in 2050 niet meer dan tweeduizend watt gebruiken, wat neerkomt op bijna achttienduizend kWh per jaar (niet alleen elektriciteit, maar het totaal van alle gebruikte energie). Weinig? Veel? Nu loopt een gemiddelde Europeaan op 6000W (jaja, de Amerikaan doet het dubbele), maar in de jaren 1960 werd die 2000W in Zwitserland, toen toch ook al geen arm land, nog gehaald.

Meer goed nieuws: uit recent Engels onderzoek blijkt dat welzijn op persoonlijk en maatschappijniveau veel meer gekoppeld is aan relatieve dan aan absolute consumptie. Dat betekent dat die mooie wereld met blije mensen en een schoon milieu juist bij lagere – maar eerlijker verdeelde – consumptie in het verschiet ligt.

Peter van der Wilt is onderzoeker bij Milieu Centraal. Hij schrijft dit stuk op persoonlijke titel.